Là một trong tám biểu tượng của đạo Phật, hoa sen gắn liền với nhiều hoạt động, hình ảnh của Phật giáo. Ý nghĩa của hoa sen trong Phật giáo cũng tượng trưng cho những đức tính tốt đẹp mà con người hướng đến. Hoa sen luôn được coi là biểu tượng của sự thanh tao, cao quý và tinh thần tịnh độ trong Phật giáo. Mặc dù sinh sống giữa bùn lầy nhưng hoa sen lại nở rực rỡ và trong sạch, đây được xem là hình ảnh tượng trưng cho con người giữ được tâm hồn thanh cao giữa muôn vàn khổ não của cuộc sống. Vẻ đẹp tâm linh của hoa sen trong Phật Giáo chính là lời nhắc nhở con người rằng, bất kể hoàn cảnh nào, chúng ta cũng có thể giữ được tâm hồn thanh tịnh nếu biết giữ gìn phẩm chất đạo đức và suy ngẫm về nhân quả. Hãy cùng khám phá chi tiết hơn về ý nghĩa biểu tượng của hoa sen trong tư tưởng Phật giáo cũng như giải thích về vẻ đẹp tâm linh mà hoa sen mang lại đối với con người tinh thần.
Hoa sen và truyền thuyết gắn liền với Phật giáo
Hoa sen, hay còn gọi là liên hoa, là một loài thực vật thủy sinh rất quen thuộc và nổi tiếng trong nhiều nền văn hóa trên thế giới, đặc biệt là ở các quốc gia Á Châu như Việt Nam, Ấn Độ, và Ai Cập cổ đại. Loài này được biết đến không chỉ vì vẻ đẹp tinh khôi của nó mà còn vì khả năng sinh tồn đặc biệt trong các điều kiện môi trường khác nhau, từ bùn lầy đến hồ nước sạch. Tại Việt Nam, hoa sen cũng xuất hiện trong hầu hết các sự kiện văn hóa, tín ngưỡng, có mặt tại nhiều sự kiện đời sống như sinh nhật, lễ tết, khai trương, cưới hỏi.
Nhắc đến hoa sen, người ta cũng nhắc đến tâm linh, bởi vậy hoa thường được dùng trong thờ cúng hay dâng lên Đức Phật. Theo truyền thuyết, khi đức Thích – ca đản sinh, Ngài đi 7 bước và có 7 bông hoa sen đỡ chân ngài. Trong hình ảnh các vị Phật tổ, Bồ tát, hoa sen làm bảo tọa hay pháp bảo đã trở nên quen thuộc. Người ta dễ dàng tìm thấy những hình ảnh quen thuộc trên thế giới với các pho tượng Phật tọa trên đài sen, hình hoa sen trong đền chùa hay những quyển kinh Hoa Sen Phép Màu.
Từ hơn 5.000 năm trước, người Ai Cập cổ đại đã dùng sen trong các nghi thức tế lễ với sự sùng kính. Tại Ấn Độ – cái nôi của Phật giáo thì hình ảnh hoa sen vươn lên giữa đầm lầy được xem là biểu tượng cho sức mạnh tinh thần và giá trị đạo đức con người.
Tại Việt Nam, hoa sen cũng thường xuất hiện trong chùa chiền, hay gắn liền với hình ảnh các vị Phật, Bồ tát. Sự vươn lên mạnh mẽ đón ánh nắng mặt trời được ví như cái âm thanh tịnh, tu thành chính quả sau quá trình tu tập, thanh tịnh hóa.
Sen trong phân loại khoa học
Sen là loại thực vật thủy sinh sống lâu năm, mọc lên từ rễ củ nằm dưới lớp bùn đất ẫtn vùng nước ao đọng, bẩn đục hay sông, hồ. Các lá to với đường kính tới 20 cm-60 cm, thường nổi trên mặt nước như những chiếc phao và có đặc điểm là không thấm nước.
Thân sen khi già có nhiều gai nhỏ và có chiều cao khoảng 0,5-1,5 m. Hoa mọc trên các thân to và nhô cao trên mặt nước và có nhiều màu sắc khác nhau tùy theo loại : từ màu trắng như tuyết tới màu vàng hay hồng nhạt. Sen có thể trồng bằng hột hay thân rễ như rau muống.
Theo Theophrastus trong hệ thực vật của sông Nile, thì sen có nguồn gốc từ các nước: Ai cập, Ấn Độ, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Đông Nam Á, Tây Á, Iran, Azerbaijan… Việt Nam và miền Bắc của nước Úc.
Trong bảng phân loại khoa học, sen thuộc họ Nelumbonaceae (tiếng latin), Nelumbonaceae là một gia đình bao gồm hai loài thuộc chi Nelumbo. Nelumbo là một chi của thực vật thủy sinh với các lá to, thân rễ bò, bông có mùi thơm như giống nước hoa huệ thường được gọi chung là hoa sen. Nelumbo là tên xuất phát từ chữ Sinhalese Nelum. Có hai loài sen thuộc chi này, đó là Nelumbo nucifera và Nelumbo aureavallis.
Nelumbo aureavallis là loài được tìm thấy tại Thung lũng Vàng ở miền Bắc Dalota, Hoa Kỳ và loài này đã bị tuyệt chủng. Nelumbo nucifera là tên khoa học của một loài hoa sen được biết nhiều nhất ở Ấn Độ, Ai Cập và Việt Nam.
Sen thuộc bộ Proteales vốn là tên các nhà phân loại học thực vật dùng để xếp bộ theo thứ tự của các loài thực vật có hoa. Sen thuộc giới Plantae.
Hoa nở vươn khỏi mặt nước, lộ bày đài hoa, nhụy, hạt và hương thơm tinh khiết, nên được mọi người ưa chuộng. Từ xưa, trong truyền thống của các nước châu Á. Hoa sen được dùng làm biểu tượng thiêng liêng, để đại diện cho những người có nhân cách thanh cao, nghị lực vững vàng, không bị ảnh hưởng của hoàn cảnh xấu xa. Những người thường bị chịu ảnh hưởng khó khăn của xã hội đưa đến trong hoàn cảnh sống, nhưng họ biết cố gắng vươn lên để sống một cách xứng đáng, trong tinh thần, bền tâm, nhẫn nại, chịu đựng, khắc phục vượt qua.
Khi những cánh hoa của nó mở ra, cũng là một ý nghĩa nói lên sức sống mở rộng của tâm hồn. Một sự xuất hiện của vẻ đẹp tinh khiết không bị ô nhiễm, từ chỗ bùn nhơ. Hoa sen cũng được trích dẫn nhiều trong các văn bản kinh Phật cũng như Puranas và Vệ Đà của Ấn Độ giáo.
“Người thực hiện bổn phận của mình mà không có sự quyến luyến, dâng các kết quả cho Đấng tối cao, sẽ không bị ảnh hưởng bởi các tác động tội lỗi, giống như lá sen không bị nước dính vào”. Bhagavad Gita.
Hoa sen trong Phật giáo là biểu tượng của sự thuần khiết và sinh hóa hồn nhiên. Phần tâm linh của con người thì vô nhiễm, giống như hoa sen mọc trong bùn mà không bị hôi tanh mùi bùn. Hoa sen tỏa ra hương sắc, làm đẹp thơm cho cả mọi người và môi trường xung quanh. Theo truyền thuyết Phật học, sau khi đức Phật được sinh ra, Ngài bước bảy bước và mỗi bước có hoa sen đỡ chân cho Ngài. Rồi mỗi lần đến chùa, khi nhìn lên bàn Phật, thấy tượng của đức Phật ngồi trên tòa sen.
Khi mùa hạ đến những khóm sen trong lòng ao đầm lại đâm chồi nảy nụ. Thân sen hình trụ có gai nhỏ, phiến lá hình lọng to có gân tỏa tròn, hoa có nhiều lớp cánh. Theo y học cổ truyền, các bộ phận của hoa sen từ lá, cuống, ngó, cánh hoa đến nhụy hoa, gương, hạt, củ, tim… đều có thể dùng được dùng để chế biến thành nhiều vị thuốc quý có các tác dụng cầm máu, an thần… chữa được những bệnh như kiết lỵ, mất ngủ.
Thế nên đạo Phật dùng ý nghĩa này của hoa sen để tượng trưng cho người tu hành. Hoa sen là để tiêu biểu ẩn dụ cho mỗi người chúng ta ai ai cũng sẵn có Phật tánh.
Trong đạo Phật, hoa sen đại diện cho 8 đặc tính của người tu học Phật pháp, bao gồm: Trừng thanh – Không nhiễm – Kiên nhẫn – Thanh lương – Viên dung – Ngẫu không – Hành trực – Bồng thực.
- Trừng thanh nghĩa là lọc, gạn, làm trong suốt. Hoa sen có một đặc tính đại diện cho tính trừng thanh trong đạo Phật, đó là những bông hoa sen mọc ở đâu, chỗ nước đó sẽ trở nên trong suốt. Điều này cũng nói lên ý nghĩa biểu trưng rằng nơi nào có chư Phật, bồ tát ra đời thì nơi đó sẽ đem lại cho chúng sanh sự an ổn, trong sạch trong tâm linh. Theo đó, Phật pháp cho rằng, nếu biết cách áp dụng trừng thanh vào trong cuộ sống thực tế hằng ngày thì tâm của chúng ta mới trong sạch, thanh lương được. Mà tâm trở nên trong sạch thì cũng sẽ giúp con người an lạc hạnh phúc. Bùn là tượng trưng cho phiền não tham sân si mạn nghi ác kiến. Hoa sen là biểu tượng của sự thanh tịnh, sáng suốt.
- Không nhiễm tức là không bị ảnh hưởng bởi môi trường bên ngoài mà xấu đi, thích hợp với câu “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”. Điều này có ý nghĩa nơi nào có chư Phật bồ tát ra đời thì nơi đó chúng sinh được an vui, lợi lạc. Nơi nào có Phật pháp thì nơi đó giảm bớt khổ đau nhờ chúng sinh biết cách thay đổi, chuyển hóa tâm xấu ác. Hoa sen có những đặc điểm rất kỳ diệu. Tuy hoa rất đẹp, thơm và quyến rũ nhưng không một loài côn trùng nào có thể xâm hại bởi trong nhụy có chất dịch tinh khiết làm các loài côn trùng không dám đến gần. Đặc tính này ý chỉ cho tâm Phật sáng suốt nơi mỗi người. Nếu chúng ta thường xuyên lóng trong mọi cấu uế nhơ bẩn của phiền não tham sân si thì nước hồ tâm sẽ ngày càng trong sạch. Cũng nghư đức hạnh của người tu hành chân chính luôn tu tâm tích đức, làm lợi cho chúng sinh không biết mệt mỏi, nhàm chán vì không thấy có ta, người, chúng sanh. Nhờ vậy, chúng ta có thể vượt qua cạm bẫy cuộc đời mà chuyển hóa nỗi khổ đau thành vô lượng trí tuệ, từ bi.
- Tính kiên nhẫn là một trong những đức tính quan trọng nhất của nhà Phật được biểu hiện trong hoa sen với quá trình sinh trưởng từ bùn lầy, gặp nhiều khó khăn trắc trở. Hoa sen là loài thực vật thân thảo, nảy mầm từ củ sen nằm trong bùn đất, sau đó mọc dần lên trên mặt nước mới bắt đầu ra lá, nở hoa, sự chờ đợi trong quá trình nảy mầm và phát triển này chính là tính kiên nhẫn. Đức tính này cũng rất cần thiết trong cuộc sống. Việc sở hữu được tính kiên nhẫn sẽ giúp người làm việc dể dàng đạt được thành công, vươn tới đỉnh cao trong cuộc sống.
- Thanh lương thể hiện tinh thần vượt khó khăn của chư Phật, cũng như hoa sen không nở vào mùa xuân ấm áp mà lại sinh trưởng vào mùa hè nóng gắt và khắc nghiệt. Trong hoàn cảnh này, hoa sen nở ra với hương thơm trong mát như mang lại thứ nước cam lộ từ bi để tưới tắm làm mát dịu cho mọi người. Trong Phật pháp, điều này nói lên ý nghĩa, chư vị Bồ Tát ra đời trong thời đại chúng sinh đầy phiền não, khó chịu và đầy dục vọng nhưng vẫn bền tâm nhẫn nại để khắc phục vượt qua, đồng thời dùng chánh pháp để làm mát dịu tâm hồn của những người xung quanh.
- Viên dung nghĩa là vô tư vì đại cuộc, không vì tư lợi trước mắt mà bỏ đi lòng từ bi thiện lành. Vì người, vì toàn cuộc mà không vướng vào hình thức bề ngoài, không sa vào sự vụ, không lạc vào đạo lý, tương sinh tương khắc. Do đó mà trí tuệ sáng suốt, quyết định công bằng liêm chính nhất, chí trung chí chính. Hoa sen từ lúc nở đến lúc tàn luôn như vậy, không bị ong bướm quấy rầy như chính đức tính viên dung vô hại cần có của mỗi người.
- Ngẫu không nghĩa là một đặc tính trên thân hoa sen gắn liền với hai điều trong tứ vô lượng là “hỷ, xả”. Hoa sen mặc dù thẳng tắp nhưng bên trong rỗng như từ bỏ những buồn khổ toan tính, chỉ giữ lại bản thân lương thiện của mình, vẫn an nhiên bước về phía trước.
- Hành trực chỉ sự ngay thẳng, không có loài hoa nào có thân hình ngay thẳng như hoa sen. Trong đạo Phật, điều này thể hiện cho bài học: “Người tu hành cần phải sửa thân và tâm cho ngay thẳng, trực tâm tức thị đạo tràng”. Dù sống trong bất cứ hoàn cảnh nào, ở bất cứ đâu mà tâm ta ngay thẳng thì dù đó là chợ búa ồn ào ta cũng có thể biến nơi đó thành đạo tràng thanh tịnh.
- Bồng trực là một đặc điểm duy nhất chỉ có ở hoa sen chính là hoa và quả xuất hiện cùng lúc, đó là nhân quả đồng thời, điều này nói lên một triết lý sống, nhân quả đồng thời như hình với bóng, gieo nhân nào gặt quả ấy trong đạo Phật.
Trong đạo Phật, hoa sen đại diện cho 8 đặc tính của người tu học Phật pháp
Có thể thấy hoa sen là loài hoa mang trong mình biểu trưng của Phật giáo, mang ý nghĩa tốt đẹp về đạo đức, trí tuệ của những người tu Phật. Đây cũng là hình ảnh mà con người có thể nhìn vào để cảm nhận sự thanh thản, bình yên giữa những xô bồ của cuộc sống.
Đạo Phật là Trung đạo, vừa xuất thế, vừa nhập thế, vừa vượt khỏi bùn, vừa sinh ra từ bùn, xuất thế cho Tăng Ni, nhập thế cho các Phật tử, là một nếp sống hài hòa, cân đối, không thiên chấp, chẳng cực đoan. Nghĩa là, chẳng duy tâm, duy vật gì cả. Mục đích của đạo Phật là giác ngộ và giải thoát, bình đẳng, hạnh phúc và tự do, làm cho mọi người đều đạt tới đỉnh cao phẩm giá nhân bản.
Sau khi giác ngộ rồi, đức Phật dùng hoa sen để dạy đệ tử và các đệ tử Phật cũng học theo gương hạnh của Ngài:
“Như giữa đống rác nhớp,
Quăng bỏ bên cạnh đầm,
Chỗ ấy hoa sen nở,
Thơm sạch đẹp lòng người,
Cũng vậy giữa quần sanh,
Uế nhiễm mù phàm tục,
Đệ tử bậc chánh giác,
Sáng ngời bằng trí tuệ.”
(Kinh Pháp Cú 58-59).
Qua bài kệ này, đức Phật dạy đệ tử của Ngài phải giống như hoa sen. Như khi vào thành phố chúng ta thấy mấy xe rác hôi hám nhơ nhớp, người ta đem đổ bồi các chỗ trũng, các đầm. Chính nơi đó sen mọc lên, khi sen nở có mùi thơm thanh khiết. Đó là đức Phật dùng hình ảnh hoa sen để ví dụ.
Ngài dạy tiếp: “Cũng vậy giữa quần sanh, uế nhiễm mù phàm tục”, tức là ở giữa mọi người chung quanh chúng ta, họ là những kẻ uế nhiễm, mù tối, phàm tục, đệ tử của bậc chánh giác phải cố gắng “sáng ngời bằng trí tuệ”, tức là ở chỗ mù tối, uế nhiễm chúng ta phải luôn luôn nuôi dưỡng trí tuệ mình được sáng ngời để xứng đáng là đệ tử bậc chánh giác.
Đức Phật dùng hoa sen để nhắc nhở đệ tử Ngài phải sống đúng như tinh thần của hoa sen, từ chỗ nhiễm nhơ phàm tục phải dùng trí tuệ sáng ngời đi đến giác ngộ. Chúng ta được biết hoa sen mọc lên từ bùn lầy, nếu không có bùn lầy nuôi dưỡng thì cây sen không sống được. Cũng vậy, người tu chúng ta không thể rời bỏ cuộc sống này để tìm đạo giác ngộ giải thoát. Ngay chính nơi cuộc sống với đủ thứ tốt xấu, hơn thua, phải trái, đúng sai, buồn vui lẫn lộn mà ta phải cố gắng chuyển hóa những nỗi khổ niềm đau thành an vui hạnh phúc. Đó mới là tinh thần tích cực của những người biết buông xả tâm xấu ác làm hại người hại vật.
Sen là một loài hoa rất khác biệt, khi còn ươm mầm hoa ẩn trong bùn, đến khi gần trổ thì vượt khỏi bùn, vươn lên mặt nước rồi mới trổ hoa. Đặc tính của hoa sen khi còn trong bùn thì hôi, khi đã nở hoa thì hương thơm ngào ngạt. Thế cho nên đạo Phật dùng hoa sen làm hình ảnh tượng trưng cho người tu hành chân chính đã vượt khỏi ngũ dục, lục trần thế gian mà thành tựu đạo giác ngộ, giải thoát hoàn toàn.
Ý nghĩa của hoa sen tương ứng với màu sắc
Hoa sen có nhiều màu sắc khác nhau, mỗi màu ẩn chứa một ý nghĩa riêng biệt
- Sen đỏ: tượng trưng cho trái tim, tình yêu, đam mê và sự năng động.
- Sen xanh: là biểu tượng của kiến thức và trí tuệ. Đây là hiện thân của Văn Thù Sư Lợi Bồ Tát trí tuệ viên thành.
- Sen hồng: là đoá sen của những vị tu theo giáo phái nguyên thủy, tượng trưng cho sự tối thượng, có ý nghĩa tôn nghiêm, cao quý.
- Sen tím: là màu của sự huyền diệu, bí ẩn, có thể thấy dưới hình thức búp hoa hoặc hoa nở.
- Sen trắng: là biểu tượng của sự thuần khiết, của trí tuệ vẹn nguyên, liên quan tới sự tịnh tâm trong mỗi con người.
Mỗi cánh hoa mang một ý nghĩa sâu sắc gắn liền với đạo Phật từ hàng ngàn năm nay
Ba cánh hoa dưới tượng trưng cho Tam bảo Phật – Pháp – Tăng. Năm cánh hoa phía trên là năm đức hạnh theo giáo lý của Đức Phật: trí tuệ, hỉ xả, tinh tấn, thanh tịnh, từ bi.
Những kiến trúc lấy cảm hứng từ hoa sen trong Phật giáo
Có thể nói, hình ảnh Hoa sen đã gắn liền với Phật giáo từ thuở khai sinh cho đến bây giờ. Các công trình và ứng dụng của hình ảnh này vẫn luôn là niềm cảm hứng của nhiều kiến trúc sư, nhà thơ, nhà văn, các nhà chế tác nghệ thuật.
Chùa Một Cột– một trong những công trình nổi tiếng lấy cảm hứng từ hoa sen gắn liền với đạo Phật
Tại Việt Nam ngoài thơ ca, nhạc họa, hoa sen trong Phật giáo có rất nhiều công trình nổi tiếng như Chùa Một Cột, Tháp Cửu phẩm liên hoa ở chùa Bút Tháp, Bắc Ninh hay Chùa Tây Phương, Hà Nội có các đầu cột được làm thành hình bông hoa sen… Ngoài ra, hình ảnh hoa sen cũng được chế tác làm tranh treo tường hợp phong thủy, hoặc có thể làm quà tặng. Có thể kể đến như tranh hoa sen mạ vàng được chế tác tỉ mỉ và tinh xảo để bài trí trong phòng khách, hay các mô hình hoa sen pha lê, hoa sen vàng dâng lên Phật dịp lễ, Tết..
Có thể thấy, hoa sen là loài hoa mang trong mình biểu trưng của Phật giáo, mang ý nghĩa tốt đẹp về đạo đức, trí tuệ của những người tu Phật. Đây cũng là những hình ảnh mà con người có thể nhìn vào để cảm nhận sự thanh thản, bình yên giữa những xô bồ của cuộc sống.
Xem thêm: Bàn thờ người mới mất nên cắm hoa gì?
Trên đây là các đặc điểm của hoa sen và 8 bài học, ý nghĩa của loài hoa này trong Phật giáo. Qua những tính này, Phật giáo muốn cho người ta thấy rằng, muốn cho đời sống được yên ổn, tươi mát và thơm tho như hoa sen thì chúng ta nên nhớ đến tám đức tính này. Thực hiện được 8 đức tính trên thì dù ta có ở đáy cùng của xã hội thì cũng có thể sống an nhiên, yên bình suốt cuộc đời.